Mostowska 1. v. Przezdziecka z Radziwiłłów Anna (Antonina?) Barbara Olimpia (ok. 1762 – przed 1833), powieściopisarka. Ur. na Litwie, była córką podkomorzego lit., generała-lejtnanta wojsk litewskich Stanisława Radziwiłła i Karoliny z Pociejów, wojewodzianki trockiej, siostrą Franciszki Teofili, żony Stanisława Sołtana. Młodość spędziła na Litwie. Tu również poznała swego pierwszego męża (poślubionego w r. 1778) Augusta Dominika Przezdzieckiego (1760–1782), starostę mińskiego, wraz z którym zamieszkała w Zasławiu. Po jego śmierci poślubiła ok. r. 1787 Tadeusza Mostowskiego (zob.). W okresie Sejmu Czteroletniego należała – wg J. U. Niemcewicza – do grona osób gromadzących się w warszawskim salonie Czartoryskich i słynęła z piękności. Po zwycięstwie Targowicy w połowie 1792 r. towarzyszyła mężowi w podróży przez Saksonię i Szwajcarię do Paryża i wróciła do kraju pod koniec 1793 r. Gdy mąż jej został w tym czasie aresztowany przez władze rosyjskie (podobno listy M-iej do męża zawierające mocne akcenty patriotyczne stały się jedną z poszlak przeciw niemu), M. zabiegała skutecznie u króla o uwolnienie męża. Po insurekcji kościuszkowskiej i ponownym uwięzieniu męża przebywała w Petersburgu (1795–7), przyczyniając się do znacznego złagodzenia rygorów więziennych, jakim on podlegał (o to samo, ale bezskutecznie, zabiegała w sprawie Niemcewicza), a następnie – do wiosny 1799 – mieszkała w Warszawie. Potem, wraz z mężem, przeniosła się do Francji, a po ponownym powrocie do kraju (1802) niezbyt dobre od kilku lat stosunki między małżonkami doprowadziły do rozwodu. Resztę życia spędziła w Wilnie, a następnie w Zasławiu pod Mińskiem.

Na przełomie XVIII/XIX w. pisała krótkie powieści bądź adaptacje znanych utworów ówczesnej literatury zachodnioeuropejskiej. Główna, najważniejsza część tej twórczości to pięć własnych, choć niezbyt oryginalnych – bo czerpiących pomysły z romansów S. F. de Genlis, A. Lafontaine’a, i in. – powieści: Strach w zameczku, Nie zawsze tak się czyni, jak się mówi, Zamek Koniecpolskich, Matylda i Daniło (zamieszczone w zbiorze Moje rozrywki, Wil. 1806 I–III – wyszły też w osobnych odbitkach), oraz najwybitniejsza i najbardziej samodzielna z nich Astolda, księżniczka ze krwi Palemona… (Wil. 1807 I–II), powieść historyczna z dziejów Litwy w V w. zamierzona jako pierwsza z całego cyklu powieści (nigdy nie zrealizowanego). Ponadto napisała kilka adaptacji utworów pani de Genlis (Szafir czyli talizman), Ch. M. Wielanda (Posąg i salamandra) i N. Lemerciéra (Lewita z Efraim); dwie pierwsze ukazały się w Moich rozrywkach i osobnych odbitkach, trzecia – w zbiorze Zabawki w spoczynku (Wil. 1809). Oprócz wyżej wymienionych pisarzy na jej twórczość dominujący wpływ wywarła także ówczesna literatura angielska (Osjan, H. Walpole, a zwłaszcza A. Radcliffe). Główną i ważną zasługą twórczości M-iej («polskiej pani de Genlis») było przeszczepienie na grunt polski oświeceniowej powieści historycznej i dydaktyczno-moralnej oraz powieści grozy w odmianie zracjonalizowanej i sentymentalnej, rozpowszechnionych w literaturze zachodnioeuropejskiej w drugiej połowie XVIII w. Zgodnie z tym formułowała swój program artystyczno-literacki w r. 1806: «Okropne widma, z tamtego świata powracające istoty, burze, trzęsienia ziemi, rozwaliny starożytnych zamków, przez duchy same tylko zamieszkałych, zbójców kupy, uzbrojeni puginałami i trucizną zdrajcy, mordy, więzienia, na koniec diabły i czarownice – gdy się to wszystko znajdzie razem, wtenczas mamy romans w kształcie upodobanym wiekowi naszemu». M. była autorką jednej z pierwszych w Polsce ballad (Duma włączonej do Astoldy). Jako jedna z pierwszych w naszej literaturze postulowała też większy szacunek społeczeństwa dla kobiety i uznanie równości natury kobiety i mężczyzny.

M. zmarła prawdopodobnie w Zasławiu przed r. 1833. Z pierwszego małżeństwa miała syna Michała Przezdzieckiego, nad którym zrzekła się opieki już w r. 1784.

Nowy Korbut, V, VI; Żychliński, X; – Gebethner J., Poprzedniczka romantyzmu (A. Mostowska), „Prace Hist.-Liter.” (Kr.) T. 12: 1912; Korzon T., Przyczynek do emigranckiej działalności Kościuszki z 1793 r., „Kwart. Hist.” T. 18: 1904 s. 53; Sinko Z., Powieść angielska XVIII w. a powieść polska lat 1764–1830, W. 1961, Hist. i Teoria Liter., 6; taż, Z zagadnień gotycyzmu europejskiego i jego recepcji polskiej, „Pam. Liter.” 1972 z. 3 s. 59–61; Sokolnicki M., Józef i Tadeusz Mostowscy i czynności polityczne polskie w r. 1792 i 1797, „Przegl. Hist.” T. 6: 1908 s. 71, 75; Stankowska H., Początki powieści historycznej w Polsce, Zesz. Nauk. WSP w Opolu. S. B: Studia i Rozprawy, T. 11: 1965; Wojciechowski K., Historia powieści w Polsce, Lw. 1925; – Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, Wil. 1935 I (29 listów A. M-iej do księgarza J. Zawadzkiego i rachunki związane z wydawaniem Moich rozrywek); Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 I–II; – AGAD: Arch. Wilanowskie, vol. 287; B. PAN w Kr.: rkp. 6, 7 i 2812.

Jerzy Skowronek